بازاندیشی در نسبت معمار و جامعه معاصر
معماران، بحران‌های شهری، آینده‌ای زیست‌پذیر تا کنش اجتماعی
به مناسبت بزرگداشت روز معمار
هومن تیموری، صاحب‌امتیاز، مدیرمسئول و سردبیر وب‌سایت و فصلنامه بینارشته‌ای آنلاین معماری، هنرطراحی AADZIGN
چکیده
این مقاله به مناسبت روز معمار، به بازخوانی نقش معمار در جامعه معاصر می‌پردازد و مسئولیت اجتماعی او را در مواجهه با بحران‌های شهری، نابرابری فضایی، و بی‌هویتی فضاهای عمومی بررسی می‌کند. با نگاهی میان‌رشته‌ای، معماری به‌عنوان زبان فرهنگ و تخیل جمعی تحلیل می‌شود و بر ضرورت تلفیق تخیل، تکنولوژی، عدالت فضایی و آموزش انتقادی برای ساخت آینده‌ای زیست‌پذیر تأکید می‌گردد.
خوش آن استاد کاین آب و گل آمیخت
خوش آن معمار کاین طرح نکو ریخت..
مقدمه
معماری بازی (شوخی) با فرم و فضاست، باقی عناصر معماری (عملکرد) شعر و غزل است.
معمار؛ از آگاهی تاریخی تا کنش اجتماعی
سوم اردیبهشت، روز معمار، فرصتی است برای بازاندیشی در جایگاه معمار در جامعه و نقش معماری در پیوند سنت و نوآوری. معماری، فراتر از خلق فرم و فضا، زبان آگاهی تاریخی، فرهنگی و اجتماعی یک جامعه است؛ زبانی که هم گذشته را روایت می‌کند و هم آینده را می‌سازد.
در روزگاری که بحران‌هایی چون نابرابری فضایی، آلودگی محیطی و بی‌هویتی فضاهای عمومی شهرها را دربرگرفته‌اند، مسئولیت اجتماعی معماران بیش از پیش پررنگ شده است. معمار دیگر صرفاً طراح نیست، بلکه کنشگری فرهنگی و اجتماعی است که باید به خلق آینده‌ای زیست‌پذیر بیندیشد.
از این منظر، معماری نه‌تنها ابزار خلق فضا، بلکه شیوه‌ای برای اندیشیدن، سیاست‌گذاری و مداخله آگاهانه در جهان پیرامون است. در مرز میان هنر، علم و فلسفه، معماری تجسم مادی تخیل انسانی است؛ تخیلی که با درک زمینه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی، به خلق فضاهایی معناگر و الهام‌بخش منتهی می‌شود.
معماری، تخیل متجسد؛ از بازی با فضا تا کنش فرهنگی
معماری، هنرِ خیال است که به ماده بدل می‌شود؛ بازی‌ای میان فرم و فضا که در ژرف‌ترین سطوح، با مفاهیم نظم، معنا، و زیستن درآمیخته است. اگر عملکرد بنا را وزن و قافیه‌ی شعر فرض کنیم، فرم و فضا همان مضمون تغزلی‌اند که به اثر روح و زندگی می‌بخشند.
در این بستر، معماری نه تنها محصول منطق طراحی، بلکه زبان سکوت فضا برای گفت‌وگو با فرهنگ، حافظه و رؤیاهای جمعی ماست. معمار، برخلاف هنرمند صرف، تنها رؤیاپرداز نیست؛ بلکه تخیل خود را در عرصه‌ی واقعیات اجتماعی، کالبدی و فرهنگی، به منصه‌ی ظهور می‌رساند. تمایز معماران، در وسعت و ژرفای تخیل آن‌ها و نیز در توان عملی‌شان برای تبدیل رؤیا به کالبدی زنده و پویا است.
معمارِ خلاق، کسی است که از دل محدودیت‌های مادی، تکنیکی و زمانی، جهانی نو برای زیستن می‌زاید؛ جهانی که فرم آن از نیاز می‌آید و معنا از تخیل. پیشه‌ی معماری در تقاطع علوم انسانی، مهندسی، زیبایی‌شناسی، سیاست، و حتی روان‌شناسی زیست می‌کند.
از این‌رو، معمارِ امروز ناگزیر است با نگاهی انتقادی و ذهنی میان‌رشته‌ای، دامنه‌ی مطالعات خود را به تاریخ، جامعه‌شناسی، اقلیم، تکنولوژی، زبان، ادبیات و نظریه‌ی فرهنگی بگستراند. تنها در این صورت است که می‌تواند فضاهایی خلق کند که نه‌فقط عملکردگرا، بلکه الهام‌بخش، معناگر و حافظ شأن انسانی باشند.
در نهایت، معماری، کنشی برای خلق جهانی دیگر است؛ جهانی که در آن فرم‌ها، حامل معانی‌اند و فضاها، ظرف‌هایی برای ظهور زیست انسانی. این تخیل تجسم‌یافته، نه در خلأ، بلکه در دل زمینه‌های اجتماعی، زیست‌محیطی و فرهنگی رخ می‌دهد و از معمار، نه تنها طراح، که متفکر، شاعر و کنشگری فرهنگی می‌سازد.
معمار به‌مثابه کنشگر شهری
نقش معمار معاصر دیگر صرفاً طراحی نیست، بلکه او کنشگری است که باید در فرآیندهای شهری، از برنامه‌ریزی تا سیاست‌گذاری و مشارکت اجتماعی، ایفای نقش کند. همان‌گونه که لبدوف در کتاب «معماران و دموکراسی شهری» بیان می‌کند، مشارکت معماران در برنامه‌ریزی شهری، یکی از ارکان بازسازی عادلانه فضاهای شهری است (Lebedev, 2018). نگاه صرفاً زیبایی‌شناختی، بدون توجه به بستر اجتماعی، نمی‌تواند به خلق فضایی منصفانه و انسانی بینجامد.
نقش معمار در مواجهه با بحران‌های شهری؛ پیامد سیاست‌های فضایی ناکارآمد
امروزه، بحران‌هایی مانند گسترش نابرابری فضایی، آلودگی زیست‌محیطی، و حذف فضاهای عمومی از ساختار شهری، چالشی جدی برای معماران ایجاد کرده است. ساخت‌وساز بی‌رویه، فضاهای تجاری بی‌هویت و گسست میان انسان و محیط از نشانه‌های سیاست‌های نولیبرال شهری هستند که در این میان نقش معمار را محدود و گاه ابتر و معماری را نیز به ابزاری مصرفی بدل کرده است. در این میان، معمار باید از نقش ابزاری خود فراتر رفته و با نگاهی انتقادی، به کنشگری فعال در عرصه‌های اجتماعی و شهری بدل شود (Soja, 2010). از این رو، معمار باید فراتر از کارفرما بیاندیشد و با دیدی انتقادی نسبت به ساختارهای قدرت، نقش بازآفرین ایفاء کند.
عدالت فضایی در معماری
یکی از رسالت‌های بنیادین معماری، تحقق عدالت فضایی است؛ فضایی که نه کالایی برای انباشت سرمایه، بلکه بستری برای برابری اجتماعی، تعامل انسانی و تجربه‌ی جمعی باشد. ادوارد سوجا با معرفی مفهوم «عدالت فضایی» تأکید دارد که فضا حامل قدرت است و معماری می‌تواند نقش مهمی در توزیع عادلانه این قدرت ایفاء کند (Soja, 2010).
آینده زیست‌پذیر؛ تلفیق تکنولوژی، بوم‌شناسی و اجتماع
تلفیق بوم‌شناسی، تکنولوژی و مشارکت آینده معماری در گرو نگاهی تلفیقی و بینارشته‌ای است؛ جایی که بوم‌شناسی، تکنولوژی پایدار و مشارکت اجتماعی به‌هم می‌پیوندند. جین جاکوبز در کتاب «مرگ و زندگی شهرهای بزرگ اِمریکایی» یادآور می‌شود که «شهر زیست‌پذیر، شهری است که مردم در آن مشارکت دارند، نه تنها زندگی می‌کنند» (Jacobs, 1961).
آموزش معماران برای آینده‌ای زیست‌پذیر
برای تحقق چنین آینده‌ای، آموزش معماری باید فراتر از ابزارهای طراحی، بر تربیت ذهنی انتقادی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و بینش میان‌رشته‌ای متمرکز باشد. دانشگاه‌هایی چون ETH زوریخ و UCL لندن نمونه‌هایی موفق در تحقق این چشم‌انداز هستند که تمرکز خود را بر آموزش معمارانی با توان تحلیل اجتماعی، اقلیمی، و تکنولوژیک نهاده‌اند.
تخیل معمارانه: فراتر از رؤیاپردازی
معمار، برخلاف هنرمند صرف، رؤیاپردازی صرف نیست، بلکه تخیل خویش را در بستر واقعیت‌های کالبدی و اجتماعی عینیت می‌بخشد. تمایز معماران نه در مهارت‌های صرف فنی، بلکه در ژرفای تخیل و توان ترجمه‌ی آن به کالبدی زنده است. همان‌گونه که هربرت مارکوزه در «تخیل رهایی‌بخش» بر نقش تخیل در تغییر وضعیت موجود تأکید دارد، در معماری نیز تخیل، ابزاری برای آفرینش جهانی دیگر است.
معماری، زبانی برای گفت‌وگو با فرهنگ
در ژرف‌ترین لایه‌ها، معماری زبان سکوت است؛ زبانی که با فرم و فضا سخن می‌گوید. اگر عملکرد بنا وزن و قافیه‌ی شعر باشد، فرم و فضا همان مضمون تغزلی‌اند که روح اثر را شکل می‌دهند. این پیوند میان کارکرد و تخیل، از معماری زبانی می‌سازد که با حافظه تاریخی، رؤیاهای جمعی و ارزش‌های فرهنگی وارد گفت‌وگو می‌شود.
ضرورت نگاه میان‌رشته‌ای
حرفه‌ی معماری در بستر تلاقی علوم انسانی، مهندسی، زیبایی‌شناسی، سیاست، و روان‌شناسی قرار دارد. از این‌رو، معمار معاصر باید با ذهنی میان‌رشته‌ای و نگاهی انتقادی، دامنه مطالعات خود را از تکنولوژی تا نظریه فرهنگی، از اقلیم‌شناسی تا فلسفه و ادبیات گسترش دهد. این وسعت مطالعات، پیش‌شرط خلق فضاهایی است که نه‌فقط پاسخگوی نیاز عملکردی، بلکه برانگیزاننده‌ی تجربه زیباشناختی و معناگر باشند.
نتیجه‌گیری: معمار به مثابه کنشگر فرهنگی
معماری، کنشی است برای خلق جهانی دیگر؛ جهانی که در آن، فرم‌ها حامل معانی‌اند و فضاها، ظرف‌هایی برای ظهور زیست انسانی. این «تخیل متجسد» تنها در صورتی به تحقق می‌رسد که معمار، نه صرفاً طراح، بلکه شاعر، فیلسوف و کنشگری فرهنگی باشد. بدین‌گونه، معماری می‌تواند نقشی فعال در بازآفرینی فرهنگی و اجتماعی ایفاء کند و در خدمت ارتقای کیفیت زیست انسانی قرار گیرد.
پایان کلام آن که انتظار برای حصول به نتیجه‌ای مشخص و قاطع در زمانی کوتاه بیهوده است، ولی نقش تحقیق و تفحص و کاوش ارزشمند است، و معمارانی توانمند و پویا مشعلدار راه خواهند شد که از دانش و بینش برخوردار باشند و به آنچه در گذشته بوده و آنچه امروزه میگذرد، احاطه کامل یابند.
________________________________________________________________________________________________________________
منابع:
مارکوزه، هربرت. تخیل رهایی‌بخش. ترجمه‌ی حسین معصومی‌همدانی. تهران: نشر مرکز، ۱۳۸۷.
پِرِز گومز، آلخاندرو. معماری و بحران مدرنیته. ترجمه‌ی محمدعلی مرادزاده. تهران: نشر فکرنو، ۱۳۹۵.
نوری، علیرضا. «تخیل، تجربه و معماری: روایتی از معماری پدیدارشناسانه». نامه معماری و شهرسازی، شماره ۱۵، ۱۳۹۸.
لوفور، هانری. تولید فضا. ترجمه‌ی حسین نوایی. تهران: انتشارات پژواک، ۱۴۰۰.
.Jacobs, Jane. The Death and Life of Great American Cities. New York: Random House, 1961
.Lebedev, Alexey. “Architects and Urban Democracy.” Journal of Urban Affairs, vol. 40, no. 3, 2018, pp. 425–441
.Soja, Edward W. Seeking Spatial Justice. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2010
________________________________________________________________________________________________________________
ما از بازخورد شما بسیار سپاسگزاریم و مشتاقانه منتظر شنیدن نظرات ارزشمند شما هستیم!
به جامعه ما بپیوندید!
با ما در شبکه های اجتماعی ارتباط برقرار کنید، به اشتراک بگذارید و رشد کنید!
چرا ما را دنبال کنید؟
محتوای اختصاصی: بینش‌ها و نکات منحصربه‌فرد.
بحث‌های تعاملی: نظر شما برای ما مهم است
مقالات بروز و بینارشته‌ای: ترجمه مقالات بینارشته‌ای در حوزه‌های هنر، معماری و شهرسازی، دیزاین، مد و طراحی لباس، طراحی صنعتی (اتومبیل، مبلمان، متورسیکلت و…)
ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید!
فرصت را از دست ندهید – برای ارتباط با ما روی لینک‌های زیر کلیک کنید!
از صفحه اینستاگرام AADmagazine و AADzign دیدن کنید.
به کانال تلگرام AADmagazine بپیوندید.
از صفحه پینترست AADzign دیدن کنید.
راههای ارتباط با ما در شبکه‌های اجتماعی:
ادمین تلگرام فاصلنامه: AAD_magazine
ادمین واتساپ فصلنامه: AADzign
ایمیل:
Gmail: aadzignmagazine@gmail.com
Email: Info@aadzign.com
_______________________________________________
