مسجد وکیل، شیراز، ایران

• ترجمه و گردآوری: محمدهومن تیموری  

جاذبه‌های گردشگری شیراز بی‌شمار است. گوشه و کنار شیراز مملو از آثار تاریخی باشکوه، باغ‌های سرسبز، مقبره‌ها، مساجد و بناهای بسیار دیگری است که به دست معماران برجسته ایرانی در زمان سلسله‌های مختلف ساخته شده‌اند. به ویژه در زمان سلسله زند، شیراز یکی از سرزنده‌ترین و پویاترین شهرهای ایران به شمار می‌رفت. کریم‌خان زند، مؤسس سلسله زندیه و یکی از پادشاهان محبوب این سلسله می‌باشد، که به دستور کریم‌ خان‌زند ساختمان‌های معروف این شهر تاریخی و هنری در شیراز بنا شدند؛ که امروزه به عنوان گنجینه گران‌بهای ایران و جهان مطرح است. یکی از این بناهای برجسته، مسجد وکیل، یکی از شاهکارهای هنر و معماری شیراز و ایران است. این مسجد به دلیل طراحی منحصربه‌فرد، ستون‌های زیبا، دو ایوان تزئینی، شبستان بزرگ، طاق‌نمای رومی، کتیبه و تزئینات کاشی‌کاری و کنده‌کاری شهرت دارد. اگر به شیراز سفر کردید، بازدید از این مسجد باشکوه را در تورهای شیرازگردی یا ایران‌گردی خود فراموش نکنید.

مسجد نصیرالملک یکی از قدیمی‌ترین مساجد شیراز و بی‌شک یکی از زیباترین بناهای معماری و تاریخی ایران و شیراز است. مسجد نصیرالملک که به نام مسجد صورتی یا مسجد رنگین‌کمان نیز شناخته می‌شود، در نگاه اول شبیه یک مسجد معمولی اسلامی به نظر می‌رسد، اما با طلوع خورشید، نور تابیده شده به داخل مسجد را به یک زیبابین یا کالیدوسکوپ¹ بزرگ تبدیل می‌کند. نور خورشید که از پنجره‌های مشبک مانند می‌گذرد، دیوارها و فرش‌های کف را با پرتوهای رنگ رنگ در هم آمیزد. بازی نور و رنگ در مسجد با غروب آفتاب تمام می‌شود، بنابراین برای دیدن این صحنه زیبا باید صبح زود به این مکان بروید تا زیبایی را به چشم خود ببینید و لذت ببرید.

معماری مسجد وکیل

مسجد وکیل، در مجاورت بازار وکیل و در کنار ورودی آن، در ضلع غربی در سال 1187 ساخته شده است. مسجد وکیل با مساحتی حدود 11 هزار مترمربع یکی از باشکوه‌ترین مساجد دو ایوانی ایران در قرن 11 است. مسجد وکیل در طول زمان چندین بار بازسازی و مرمت شد. بازسازی عمده بین سال‌های 1207 تا 1208 و در این زمان سردر و کاشی‌کاری ایوان به مسجد اضافه شد. به طور کلی مسجد از قسمت‌های مختلفی مانند: ایوان، مناره، سردر ورودی، شبستان، صحن‌، طاق رومی، نمازخانه‌، محراب و منبر تشکیل شده است.

ورودی و راهروی مسجد وکیل

ورودی مسجد در مجاورت بازار شمشیرگرها قرار دارد. این ورودی دارای دو لنگه در است که هر یک از ارتفاعی بالغ بر ۸ متر و عرضی حدود 3 متر برخوردارند. ورودی مسجد وکیل که در ضلع شمالی مسجد قرار دارد دارای طاق نماهای زیبایی است که با مقرنس کاری‌های چشم‌گیر، خوشنویسی و کتیبه‌های سنگی با نقوش گل‌های زیبا مزین شده است. 2 راهرو در سمت چپ و راست می‌باشد که پس از چند متر با زاویه‌اى تقریبا 90 درجه به صحن مسجد می‌رسند. معماران مسجد راه‌روها را به‌ گونه‌ای به صحن مسجد مرتبط کرده‌اند که در عین کجى تغییر زاویه صحن محسوس نباشد. این‌کار به دو دلیل صورت گرفته است:

1. قبله مسجد با قبله شرعى مطابقت پیدا کند.
2. نماى مسجد با درهاى فرعى بازار و خود بازار هم‌خوانى داشته باشد.

بر فراز سردر مسجد کتیبه‌ای کاشی‌کاری شده از آیات قرآنی به چشم می‌خورد که با خط نسخ نوشته شده است و در پایان آن نیز تاریخ ۱۳۰۶ هجری قمری دیده می‌شود. بر فراز این کتیبه و در میان فضایی کاشی‌کاری شده کتیبه‌ای دیگر وجود دارد که نام فتحعلی شاه و حسین علی میرزا با خط ثلث و آب‌طلاکاری شده بر روی آن نقش بسته است. بیشتر این کاشی‌کاری‌ها، بر اثر زلزله از میان رفته‌اند و برخی از آن‎‌ها در زمان فتحعلی شاه قاجار مورد مرمت قرار گرفته‌اند.

صحن مسجد وکیل

صحن وسیع مسجد، محوطه‌ای مستطیل شکل به ابعاد حدود 60 در 65 متر است که با طاقچه‌های کاشی کاری شده احاطه شده است. در وسط حیاط حوض بزرگی به ابعاد 40 در 5 متر قرار دارد. در قسمت شمال شرقی مسجد، صحن دیگری به طول 35 متر و عرض 20 متر وجود دارد. از طریق راهرو می‌توان به این حیاط دسترسی داشت.

ایوان شمالی یا طاق مروارید

مسجد وکیل دارای دو ایوان بزرگ در ضلع شمالی و جنوبی در صحن بزرگ دارا می‌باشد. ایوان شمالی مسجد وکیل را دو مناره و طاق مرواریدی زیبا با خط‌های اسلیمی، کاشی‌کاری هفت‌ رنگ و نقوش گل احاطه کرده است. در قسمت جنوبی حیاط، طاق دیگری نیز وجود دارد که همان طاق مروارید مزین به کاشی‌های هفت رنگ و کنده کاری شده است. در قسمت شمالی مسجد وکیل شیراز، طاقی بلند و دیدنی وجود دارد که که از دو گلدسته کاشی‌کاری شده تشکیل شده است و ارتفاع آن به 20 متر می‌رسد. عرض دهنه‌ این طاق بیش از 12 متر است و کارشناسان معتقدند که این اندازه با احتساب جرزهای کاشی‌کاری شده در قسمت‌های چپ و راست طاق، می‌تواند تا 20 متر نیز تخمین زده شود. سه طاق‌نمای کوچک و یک شاه تویزه² (تویزه بزرگ) در چهار قسمت طاق مروارید تعبیه شده است؛ یکی از طاق‌نماها راه ورودی به حیاط مسجد محسوب می‌شود و مابقی رواقی را با عرض 5 متر تشکیل می‌دهند.

سقف و جرزهای طاق مروارید را با کاشی هفت‌رنگ پوشانده‌اند و تزییناتی به‌ صورت طرح‌های گیاهی و هندی زینت‌بخش آن شده است. ازاره‌³  بخش داخل طاق را از سنگ مرمر سبک و ازاره‌ جرزهای چپ و راست آن را از نقوش سنگ گندمک ساخته‌اند. این ایوان دو کتیبه به خط ثلث سفید دارد که بر زمینه لاجوردی روی کاشی خشتی نقش بسته است؛ یکی در زیر طاق رومی ایوان با مضمون آیات قرآنی که عبارت زیر نیز با خط نستعلیق در آن آمده است:

” الحمدلله الذی شرفنی بکتابة من کتیبه هذا البیت الجامع و انا المذنب عبدالعلی یزدی اشرف محمودی”
کتیبه دوم دورتادور بالای اضلاع ایوان است و نام فتحعلی شاه، نام خطاط میرزا حسین بن محمد شریف حکاک و تاریخ 1243هجری بر روی آن دیده می‌شود.

ایوان جنوبی

درست در مقابل طاق مروارید و در بخش جنوبی، ایوان یا طاقی دیده می‌شود که از چهار طاق‌نما تشکیل شده است. ازاره این ایوان را با سنگ‌های حجاری شده تزیین کرده و در دیواره‌ها کاشی هفت‌رنگ به کار برده‌اند. روی جرزهای (دیواره‌ها) ایوان، استفاده از کاشی‌های هفت‌رنگ به چشم می‌خورد و طرفین آن‌ها را نیز با کاشی‌کاری معرق مزین کرده‌اند. در این ایوان دو کتیبه مربوط به دوره فتحعلی شاه دیده می‌شود که تاریخ های 1243 و 1244 بر روی آن‌ها حک شده است.

شبستان شرقی (شبستان زمستانی)

در پشت رواق ضلع شرقی، شبستانی متشکل از 4 دهنه با طولی برابر با 25 متر و عرضی بالغ بر 20 متر قرار گرفته‌ است که به شبستان زمستانی شهرت دارد. این شبستان از سقفی آجری تشکیل می‌شود که روی 12 ستون سنگی به ارتفاع 5 متر است. در گنبدهای بین تویزه‌ها تا جایی که از در ورودی تا محراب امتداد یافته، از تزیینات کاشی‌کاری و بقیه‌ عرق‌ چین‌ها از آجر استفاده شده است. بر سردر ورودی، کتیبه‌هایی قرار دارد که آیاتی از قرآن کریم با خطوط نسخ و ثلث در زمینه‌ای به رنگ لاجوردی نقش بسته است. به نظر می‌رسد در کناره‌های ایوان نیز چنین آیاتی نوشته شده باشد.

شبستان جنوبی

مسجد وکیل شیراز 2 ایوان و 2 شبستان در بخش‌های جنوبی و شرقی دارد. در قسمت جنوبی حیاط مسجد، طاقی دقیقا قرینه با طاق مروارید جای گرفته است که از چهار طاق‌نما تشکیل می‌شود. در قسمت زیر طاق مذکور، در ورودی شبستان بزرگ مسجد با ابعادی برابر با 36×75 تعبیه شده است. با 5 هزار متر مربع مساحت، در شبستان جنوبی 48 ستون‌ سنگی به‌صورت هماهنگ و مارپیچ جای گرفته‌اند. حجاری روی این ستون‌ها، شکوه و جلالی تحسین برانگیز به آن‌ها بخشیده است و در عین حال، مسئولیت نگهداری سقف شبستان وسیع مسجد را بر عهده دارد. کف شبستان نیز با تخته‌ سنگ‌هایی کاملا صاف پوشیده شده‌اند و ازاره‌ آن تا ارتفاعی بالغ بر 1.5 متر از سطح زمین، با سنگ گندمک آراسته شده است. از دیگر قسمت‌های جالب شبستان جنوبی مسجد وکیل می‌توان به منبری متشکل از 14 پله‌ یکسان و از جنس مرمر اشاره کرد که زیبایی خارق‌العاده‌ای به شبستان بخشیده است. طبق نقل قول‌ها، این سنگ‌های مرمر به دستور کریم‌خان زند از مراغه تهیه شده‌ است. همچنین محراب شبستان جنوبی با تزیینات مقرنس‌کاری و کاشی‌‌کاری بازتابی است از هنر معماری دوران زندیه می‌باشد؛ جرزهای قسمت چپ و راست محراب با کاشی‌‌های هفت‌رنگ و نقوشی از گل‌و‌بته مزین شده‌ است. فاصله‌ ازاره‌ پوشیده از سنگ مرمر محراب نسبت به سطح زمین، بالغ بر 1 متر است.

جاذبه‌های گردشگری (بازار بزرگ شیراز)

اگر به شیراز سفر کردید، بازدید از بازار بزرگ شیراز در مجاورت مسجد وکیل را فراموش نکنید. یکی از شگفت‌انگیزترین جاذبه‌های گردشگری شیراز است که ارزش دیدن را دارد. بازار بزرگ شیراز یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین بازارهای ایران است که حدود 200 سال پیش به دستور کریم خان زند به عنوان قلب مرکز تجارت شیراز ساخته شد؛ جایی است که می‌توان کالاهای مانند: فرش معروف شیراز، جواهرات، ادویه‌جات، لباس‌های سنتی و… را پیدا کرد. یکی‌دیگر از جاذبه های گردشگری شیراز در نزدیکی مسجد وکیل، یکی از بزرگترین حمام‌های سنتی ایران است که اکنون تبدیل شده است. به موزه مردم شناسی.

رستوران‌های نزدیک مسجد وکیل

در نزدیکی مسجد چندین رستوران خوب وجود دارد که مکان‌های خوبی برای خوردن غذاهای سنتی شیراز در فضایی سنتی است. رستوران اشتراک، رستوران سرای مهر، رستوران سرای آیینه، کافه خانه شعر، رستوران سنتی وکیل، کافه حافظ و رستوران آقو آش رستوران های دنج شیراز با غذاهای خوشمزه شیرازی در نزدیکی مسجد است.

هتل‌های نزدیک مسجد وکیل

اگر می‌خواهید در سفر به شیراز شب را در یک هتل ارزان قیمت بگذرانید، خوابگاه سنتی گلشن برای شما مناسب است. اقامت در یک خانه سنتی نیز تجربه منحصر‌به‌فردی است که نباید از دست داد. خانه سنتی پرینی و خانه سنتی راز خانه‌های سنتی کاملی هستند که در نزدیکی مسجد هستند و می‌توانید از اقامتی سنتی با غذاهای محلی شیراز لذت ببرید. اما اگر قصد اقامت در یکی از هتل های مجلل شیراز را دارید، هتل ارگ همان چیزی است که به دنبال آن هستید.

بهترین زمان برای بازدید از مسجد وکیل

بهترین زمان برای بازدید از مسجد در بهار و تابستان است که هوا معتدل است. این مسجد در بهار و تابستان از ساعت 8:30 تا 20:30 و در پاییز و زمستان از ساعت 8:30 تا 20:00 باز است. مسجد مسجد وکیل با طراحی و تزیینات چشم نواز خود نمونه خوبی از معماری ایرانی در دوره اسلامی در دوره زندیه است. بنابراین بازدید از مسجد وکیل چیزی است که در تورهای ایرانگردی و شیرازگردی خود نباید از آن غافل شد.

گالری تصاویر

1_ زیبابین یا کِلایدِسکوپ Kaleidoscope، وسیله‌ای است شامل دایره‌ای از آینه‌ها و اشیای رنگی و نامتصل هم‌چون تیله، مهره، خرده‌شیشه و تکه کاغذ که بازتاب نور به آن‌ها الگوهای رنگارنگی را پدید می‌آورد. زیبابین وسیله‌ای است که با بازتاب متعدد پرتوهای نوری در آینه‌های خود باعث به وجود آوردن تصاویری با تقارن مرکزی و خطوط تقارن محوری متعدد می‌شود. ساده‌ترین نوع زیبابین از اتصال سه آینه به صورت مثلث و با سطح بازتاباننده‌ی رو به داخل، ساخته می‌شود و با قرار دادن جسم کوچکی در فضای بین آینه‌ها می‌توان بازتاب آن را مشاهده کرد. با قرار دادن آینه‌ها با زاویه ۴۵ درجه، هشت تصویر تکراری از یک جسم پدید می‌آید، شش تصویر در ۶۰ درجه و چهار در ۹۰ درجه. با چرخاندن لوله زیبابین، روی هم افتادن تصاویر رنگی باعث نمایاندن الگوها و رنگ‌های متنوعی به چشم بیننده می‌شود. سر دیوید بروستر، مخترع اسکاتلندی در سال ۱۸۱۷ میلادی این وسیله را نام‌گذاری کرد.

Brewster, David (1858). The Kaleidoscope: Its History, Theory, and Construction with its Application to the Fine and Useful Arts (2 ed.). J. Murray

2_  تویزه در اصطلاح معماری سنتی به باریکه‌های سقف‌های قوسی شکل گفته می‌شود که فشار را به دیواره‌های جانبی و پایینی انتقال می‌دهند.
3_ سنگ‌هایی که در اطراف بنا و پای دیوار نصب می‌شوند.

منابع:

www.iranhotels.com
www.snapproom.com
www.karnaval.ir

نظر شما در مورد این مقاله چیست؟
ما نظرات شما را دوست داریم و مایلیم نظرات شما را بشنویم!